Зауыт жайлы ақпарат

Кәсіпорынның қызметінің негізгі түрі - і құстардың, балықтардың, ауылшаруашылық малдың барлық түрлеріне арналған құрама жемді өндіру. Зауыттың өндірілген құрама жемдері еркін саудаға түседі.

Кәсіпорын қамтиды:

• Жекеменшік теміржол тарауы
• Тәулігіне 480 тн жобалау қуаты бар зауыты
• 17469 текше метр элеваторы
• Қызмет көрсету бөлімшелері

Бүгінгі таңда жем нарығы оған қоса Қазақстан Республикасында жылдам қарқынмен дамып отыр. Оған сұранымның көбею себебі, бір жағынан мал шаруашылығының өніміне бағасының көтерілуі, ал екінші жағынан – бұл салаға демеуқаржы және жеңілдік несие ретінде мемелкеттік қолдауы. Қазақстанның ауылшаруашылық министрлігі осы саланы даму мақсатымен 2020 жылға дейін жем өндіру бойынша шебер-жоспарын жасады. Осы мәселенің жүйелі шешімі инвестициялық қаражаттандыру ретінде жеңілдік қаржыландыру және қолдауымен қазіргі зауыттардың және жаңадан салынып жатқан құрама жем зауыттарының жаңартуында тұжырымдалады. ҚР-сының басшылығы барынша түсініп отыр, құрама жем өнеркәсібінің қайта өркендеуі – ол аулдың дамуы және малшаруашылық өнімінің көбею негізі.

Әнтектігіне қарамастан дәл құрама жемнің өзі малшаруашылық өнімнің өндірісінде басты бөлігі болып табылады. Кез келген мал шаруашылығының өндірісінде басты міндеті өзін-өзі сапалық жемдермен қамтамасыз ету. Кеден шекараларының ашылуы әлемнің ең мықты брендтердің жем қоспаларын сатып алуға мүмкіндік береді. Дегенмен мал өсіруінің құны да көтеріледі. Сондықтан да сапалық құрама жемдерді өзіміз өндірген абзал. Мал шаруашылық өнімнің алу тиімділігі құрама жемдердің сапасына байланысты. Сондықтан оның өндіруінде барлық кезеңдеріндегі бақылау функцияларының мәні зор: шикізат, дайын өнім мен технологиялық процесс. Құс өсірушілер өнімнің көлемінің өсуін тоқтатқан және салаға теріс ықпал еткен бірқатар фактрларымен үнемі кездесіп отырған, әйтсе де нарықтан француз, чех тауықтарын, американдық тауықтың сан етін және қытай жұмыртақасын қысып шығара алды. Бүгін Қазақстанда өндірістік қуаты бір миллиондай өнім шығаратын 20 құрама жем зауыттары жұмыс істеп жатыр. Одан басқа жылына 694 мың т. жалпы қуаты бар 114 цехте құрама жемдердің өндірісі ұйымдастырылған, оның ішінде крестьян және фермалық шаруашылықтарында 98 цех, қалғандары – шаруашылықаралық.

Республиканың Мемлекеттік статистика басқармасының мәліметі бойынша олардың өндірісінің көлемі соңғы жылдары жыл сайын 5-7пайызға кебейіп жатыр. 2011 жылы 2010 жылдан гөрі құрама жемнің 1,1 млн.т.өндірілген, немесе 6,9 пайызға көбірек, оның ішінде құстың жемі – 7,8 пайызға, МІҚМ-дың – 6,2 пайызға. 2008 жылға дейін премикстер мен БВМК-ні Қазақстанға шетелден әкелетін. Бірақ бүгін бұл өнімнің көлемі де өсіп жатыр, жеке меншік өндірісі арқасында. 2010 жылын 2008 жылмен салыстырғанда 22 мың т-ға дейін - 2,6 есе кебейді, ал 2011 жылы - 28 мың т-ға дейін кебейді. Премикстердің көлемі мен өсуінің осындай қарқындары 2011 жылы 2010 жылдан гөрі 12,2 мың т.алынды, немесе 36,6 пайызға көбірек.

Құрама жемдік өнеркәсібі балықтың, құстың және жануардың барлық жас топтардың және барлық түрлерінің құрама жемдерін өндіреді. Нәрлілікті теңгеру үшін олардың құрамына 15-ке дейін және одан да көбірек компоненттер енгізіледі, оған қоса астық және бұршақ дәнділер, жануардан жасалынған өнімдер, азықтық және өндеуші өнеркәсіптің жанама өнімдер, минералды шикізат, биологиялық белсенді қосымшалар және т.б. Бірақ құрама жемдердің өндіріс деңгейі сапалық және сандық қатынаста мал шаруашылығының тұтынушылығын қанағаттандырмайды. Олардың салыстырмалы салмағы құнарлы жемнің жалпы шығысында 20 пайыздан аспайды, ал ол кезде 3 миллиондай дән ұсақталған түрінде немесе дән қоспасы ретінде қолданылады. Болжамдар көрсетіп отыр, 2020 жылға республиканың балық, құс, мал шаруашылықтарына жылына 3 миллион т-ға дейін толық рационды құрама жемдер керек болады.

Айтып ескертсек, әлемнің барлық елдерінде жемдердің көлемі жыл сайын кебейіп бара жатыр, ал ол үшін ресурстар азайып бара жатыр. Құрама жемдердің көптеген компонеттері дефецит болып кетті, ал басқалары басқа мақсатпен қолданып жатыр (биогазды, этанолды өндіру үшін). Дәстүрлі энергетикалық ресурстарының қымбаттауы және қысқаруы дән компонентердің 80пайызға дейін құрама жемдердің құрамына қосу қажеттілігіне себебші болып отыр, бұл жағдай олардың теңгерімсіздікке әкеліп отыр және биологиялық толық жарамды мал шаруашылық өнімді алуға қамтамасыз етпейді. Осыған орай жемдік азықтың жаңа түрлерін іздеуі және шикізат ресурстарын тиімді қолданудың рационалды технологияларын жасалуы өзекті.

Соңғы жылдары бұның бәрі айқын болып жатыр, жемдік базасы нашар болғандықтан, белокты және энергетикалық жемдері жетпегендіктен республикамызда мал өнімділігінің өсуі тоқтатылуда,соның нәтижесінде рациондардың және құрама жемдердің құрамында өрескел ауытқулар жіберіліп жатыр.

1970-1980 жылдары салынған құрама жемдік мекемелер қолжетімді бағалар бойынша жоғарысапалық жемдермен тұтынушыны әдетте қамтамасыз ете алмайды, ал бұл қуаттардың жартысынан көбі тоқталып тұр. Көптеген малшаруашылықтары құрама жемдерді шетелден алуға мәжбүр болып жүр. Мал шаруашылық өнімді өндіріске жемдердің шығыны ҚР-сында дамыған елдердің нормативтерімен салыстырғанда жоғары. Құрама жемдердің құрамында дән компоненттері 75 пайыздан асады, ал ЕО елдерінде – 30-40 пайыз. Кезінде тұтынушылықтың жартысынан аз қамтамасыз еткен дәнді-бұршақты дақылдарды өндіру жағдайы қиын. Соңғы жылдары бойынша тұтас алғанда жалпы терім 150 мың т-дан аспайды, ал талап ететіні кемдегенде 600 мың т.

Микробиологиялық синтезді өсімдіктен және малдан шыққан жемдер республикамыз не бәрі 8-10 пайызбен қамтамасыз етілген. Малшаруашылығының өнімдерін көбейтуі – Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың белгілеген таяудағы онжылдықтың негізгі міндеттерінің бірі. Оның орындауының басты желісі құрама жемдік өнеркәсіпті және жемдік базаны бекіту негізінде өнеркәсіптік малшаруашылықтың ұйымдастырылуы болады. Бұл үшін 2020 жылға дейін астық дайындау алшақ кәсіпорындарында қуаты тәулігіне 100 т-ға дейін 28 құрама жемдік цехтерді және агроөнеркәсіптік кешендерде, фермалық шаруашылықтарында қуаты бір ауысымға 20 т-ға дейін 72 модульдік үлгідегі цехтерді салуға жоспарлайды. Одан басқа, жұмыс істеп жүрген 20 құрама жемдік зауыттардың техникалық қайта жарақтандыруын және қайта құруын күтіп тұр. Құрама жемдік кәсіпорындар көбінесе ірі қалаларда және облыс орталықтарында орналасқан. Олардың қастарында азықтық және өңдеуші өнеркәсіптің кәсіорындары тұр. Құрама жемдерге енгізуге жарайтын қоспаларды өңдейтін қалдықсыз технологиялары оларда орнатылса, онда олардың өңдеуінің шикі базасын бірталай кеңейтеді. Бұл жағдайда Қазақстанның ет өңдеуші кәсіпорындары ресурстарды толық қолданатын болса, онда жылына 7000 т құрғақ малдық жемдерді, 650 т жемдік және 1000 т техникалық майды, 750 т ет сорпасын тапсыра алады. Сүт өнеркәсібі өзінің қуаттары арқасында 3000 т құрғақ майсыздандырылған сүтті тапсыруға дайын. 4000 т-ға дейін ет-сүйекті ұнды құрбан болған құсттардың және жануарлардың тұтас етін өңделуі жобаланып отыр. Республикамызда өңделіп жатқан құрама жемдері сапасы одан да жақсы және бәсекесе алатын болу үшін, біріншіден импорттық шикізаттан саланы тәуелділігінен шығару керек. Мемлекет меншікті жоғарысапалы құрама жемдерді өндіруге көмекқаржы бөліп, дамытуға жағадай жасау керек. Республиканың шаруашылық министрлігіне, ғылыми ұйымдарға жергілікті баламалы протеиннің көзін іздестіру шараларын қолдану керек; егістік жерлерінің құрылымдарын қиыстыру, малшаруашылығының және құрама жемдік өнеркәсіпорынның тұтынушылығы бар дән сұрыптарын, дәнді-бұршақты және зәйтүн дақылдарын іріктеп алу. Жаңа өнеркәсіптік малшаруашылық кешендердің және құрама жемдік зауыттарының желісі көп кешікпей ауылды арайландырады, бос ел-жұрттың көптік бөлігін білікті жұмыспен қамтамасыз етеді, жемдік дақылдарының өндірісін кебейтуіне итермешілік береді, және де қоян өсіру шаруашылығын, аң терісі шаруашылығы мен балық шаруашылығын қайта дамытуына итермешілік береді. Жем өндірісіндегі мемлекеттік қолдауының бағыты мен тиімділігі Қазақстан Республикасындағы малшаруашылығын дамуына бөлінген бюджет қаржысының жалпы көлемі 2010 жылы 15627,4 млн.теңге құрады, ал малшаруашылық саласын мемлекеттік көмегінің жыл сайынғы орташа көлемінің өсуі 10 пайыз құрады.

2010 жылдан бері тұқымдық малшаруашылығының көмекқаржы механизмі өзгерген, осы ағымдағы жылдың басынан тұқымдық төлді алып жүрген ауылшаруашылық тауарөндірушілерге көмекқаржы төленіп жатыр.

Тауарөндірушілерге бюджеттік көмекқаржылар құрама жемдердің және сиыр етін, шошқа етін, бройлер құстың етін (ары қарай - құстың етін), құс жұмыртқасын, жұмыртқаның кросстарын (ары қарай - азықтық жұмыртқа) өндіру үшін қоладнылатын құнарлы жемдердің құнын ішінара арзандатуға (45 пайызға дейін) беріледі, және де сүтті, биязды жүнді қойларды (ары қарай – жіңішке жүнді), қой етін, жылқы етін, қымыз бен шұбатты өндірудегі шығынын ішінара өтеу үшін.

Белгілер тауарөндірушілерге өнімнің әр түрі және малшаруашылық өнімнің сапасы бойынша көмекқаржы беру бағадарламасына қатысу үшін Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық Министрлігінің бұйрығымен тағайындалады.

Көмекқаржы бөлінетін өнімнің көлемінің квоталарының белгілеуі өнімділіктің бағытына және тұқымына байланысты өнімнің шығу зоотехникалық нормаларының негізінде жүзеге асырылады. Тұқымсыз малға негіз ретінде өнімділіктің орташа аудандық статистикалық көрсеткіш алынады.

Республикадағы жемөндірістің қалпына жасалынған талдаудың негізінде келесі қорытындыларды жасауға болады:

Біз фермалардағы малдардың дайын жемдердің өндірісін қарастырғандықтан, Қазақстандағы құстың және малдың динамика сұрағын есепке алған жөн. Солай болғандықтан, құстың және малдың басы неғұрлым көп болса, соғұрлым жем де көп болу керек. Және де бүгінгі таңда ҚР-сының үкіметі ауыл шаруашылығы бағытында вектор алған және белгілі демеуқаржы бөлініп отыр, сондай-ақ еңбекке қабілеттілігі тиімді болу үшін құрама жемдік, май өнеркәсіптерді сияқты барлық салаларды өзіне қосатын мал шаруашылық саласының дамуына. Жем өндіретін автоматтандырылған кешеннің құрылысы бүгінгі шындықта тиімді болуына және оның жылдам өтелімділігіне мүмкіндік беріп отыр. Дегенмен жоғарыда айтылып кеткен талдауды есепке ала отырып, келесі факторға назар аудару керек, жем өндіретін автоматтандырылған кешеннің құрылысындағы келесі кезеңнен кейін, құс өсіру шаруашылығы немесе кез келген басқа шаруашылықтың құрылыс кезеңі жүру керек, өзінің тұйық циклді және жемдерді қамтамасыз ету мен дайын өнімді сату істерінде тәуелсіз болуына мүмкіндік алу үшін.

Қазақстан: мұнай өндіру және олардың астында ауданы
	2008/09		2009/10		2010/11		2011/12		2012/13
	мың. га	мың. тонна	мың. га	мың. тонна	мың. га	мың. тонна	мың. га	мың. тонна	мың. га	мың. тонна
Соя	51	89	53	94	62	114	71	133	82	170
Күнбағыс	570	186	722	368	870	329	956	440	850	400
Зорлау	174	83	195	107	353	109	230	149	250	117
Зығыр	12	10	58	48	230	95	326	273	419	158
Майлы барлығы	807	368	1028	617	1515	647	1583	995	1601	845
Қайнар көз: OilWorld

Зәйтүн дақылдарына және олардың қайта жасау өнімдеріне өсіп бара жатқан әлемдік сұраным бұл өнімнің өндірісін Украинада және Ресейде ғана емес, Қазақстанда да ұлғайтуына ынта болып табылады. Қазақстан соңғы бес жыл ішінде бояу болса да, бірақ сеніммен зәйтүн дақылдарының өндірушісі ретінде өз позицияларын нығайтып отыр. 2011/12 жылдары еліміз үшін таңбалы болды, өйткені Қазақстан бар уақыт ішінде тұңғыш рет май өнімінің нетто-экспортшы болды. Зәйтүн және оның қайта жасау өнімдерінің өсу қарқыны, және де импорттаушы жағынан өте жағымды бағалар, ішкі нарықтан түсетін басқа бағаларымен салыстырғанда, еліміз үшін байқаусыз өткен жоқ. Қазақстандық зәйтүн нарығында инвестициялық жобаларды Ресей де, Қытай да жүзеге асырып отыр. Бұл тектен-текке емес.

Ауылшаруашылық дақылдарды әртараптандыру әлбетте, дән дақылдарының өндірісі, сондай-ақ бидайдың, Қазақстан үшін басым болып табылады. 2012 жылы ауыл шаруашылық дақылардың жазғы егісі 18,8 млн. Га құрады, оның ішінде 15,7 млн.га дән дақыларына келді. Сол уақытта соңғы бес жыл ішінде Қазақстан зәйтүн дақыларына егіс жерлерін кеңейтіп отыр. Кеңейту жұмыстары бидайға арналған егістерін қысқартты.

Қазақстаннан күнбағыс тұқымы негізгі сатып алушылар
2011/12				2012/13/14(қыркүйек-қараша)
Ел	Көлемі, тонна	Орташа бағасы, USD/т	Үлес	Ел	Көлемі, тонна	Орташа бағасы, USD/т	Доля
Өзбекстан	32 318	338	90%	Өзбекстан	1 602	467	93%
Тәжікстан	1 968	425	5%	Қырғызстан	84	417	5%
Нидерланды	986	410	3%	Ауғанстан	40	320	2%
Ауғанстан	394	142	1%
Қырғызстан	323	189	1%
Польша	61,0	740	0%
Иран	10	179	0%
Германия	8	1 024	0%
Басқа	0
Тек	36 069		100%	Тек	1 726		100%

Бұл әсіресе, 2010/11 жылдары әбден байқалды – соя, күнбағыс, рапс, зығыр егістері 487 мың гектарға өсті, ал бидай егісі 489 мың гектарға қысқарылды. Мұндай өзгерістер зәйтүн дақылдарын әртараптандыру өндірісін ынталандыру жағына бағытталған өсімдік шаруашылық саласындағы Қазақстанның мемлекеттік саясатымен түсіндірілді. Зәйтүн дақылдарына берілген жерінің жалпы көлемінің потенциалы елімізде жергілікті өкіметпен 2 млн. га деңгейімен бағаланып отыр. Тұтас алғанда, қазақстандық сарапшылар еліміздің ауыл шаруашылық өнімді қолайлы өсіретін зор жерлері бар деп ерекше көңіл аударып отыр.

Күнбағыс – ол озық дақыл, зәйтүннің негізгі бөлігі Қазақстанның солтүстігінде өсіріледі. Күнбағыс пен рапс Қазақстанның солтүстік-шығысында, зығыр – Қазақстанның солтүстігінде және оңтүстігінде, ал соя – оңтүстікте өсіріледі.

Нарықтың талдауы

Oil World талдаушылардың есебі бойынша 2012/13 жылдары Қазақстанда зәйтүн дақылдардың егістері 1,6 млн. гектарға жетті, бұл 2008/09 жылдарының нәтижесінен екі есе асты. Көрсетілген жерлердің жартысы, нақты айтқанда 850 мың гектар күнбағысқа бөлінді, бір жыл бұрын 956 мың гектарға қарсы. Және де жығырдың жерлерінің елеулі өсуі белгіленді – оған 419 (326) мың га жер берілді. Бұдан басқа 250 (230) мың га рапс дақылдарына және 82 (71) мың га сояға берілді.

Ескерткен жөн, 2011/12 жылдары күнбағыстың рекордтық егінін жинаған соң, Қазасқтан көрсетілген зәйтүн дақылдарын 36 мың тоннаны экспортқа шығарды. Сауданың белсенділігі 2012 жылдың қаңтар-мамыр айларында өтті, көбінесе күнбағысының Ресейден және Украинадан импорт қиыншылықтарымен және мұздық ахуалына байланысты болды.

Тұтас алғанда, Қазақстан ел ішінде күнбағысты қайта өңдеуді ұлғайтуға және майын мен күнжарасын экспортқа шығаруға ұмытылып отыр. Сонымен 2011/12 жылдары күнбағыс майының және күнжарасының Қазақстаннан экспорты рекордық 16,89 мың тонна және 99,48 мың тонна құрады. Иран мен БАЭ көрсетілген көлеміне сәйкес 32 пайыз және 20 пайыз сатып алып, күнбағыс күнжарасының негізгі импортерлары ретінде үшінші орын алды.

Oil World талдаушылардың есебі бойынша күнбағыстың Қазақстаннан экспорты 2012/13 жылдары (қыркүйек-тамыз) 20 мың тонна құрайды. Тұтас алғанда, елімізде күнбағыстың өндірісі 2012/13 жылдары талдаушылардың есептеріне қарамастан жоғары болып шықты, - зәйтүннің 400 мың тонна жиналды, бірақ 2011 жылдың рекордынан қалып отыр (440 мың тонна). ИА «АПК-Информ» -ның мәліметі бойынша 2012жылы қыркүйек-қараша айларында Қазақстаннан күнбағыстың тиелімдері 1,7 мың тонна құрады, ол өткен жылдың нәтижесінен 60 пайыздан асырды. Қазақстандық күнбағысының негізгі импортерлары Өзбекстан, Қырғызстан және Ауғаныстан болып шықты, ал 2011/12 жылдары импортерлар арасында Тәжікстан, Нидерланды, Польша, Иран және Алмания сияқты елдер болған, ал 2010/11 жылдары – Қытаймен Оңтүстік Корея. Маусымның аяғына дейін Қазақстан күнбағыстың 18,3 мың тоннасын экспортқа шығара алады.

Күнбағыстың майын тиелімдері жөнінде айта кеткен жөн, 2012 жылы қыркүйек-қараша айларында Қазақстан 3,56 мың тонна экспортқа шығарды, ол өткен маусымның нәтижесін осы уақыт ішінде үш есе асырды. Айта кететіні көрсетілген көлімінің 28 пайызы Үндістанға кетті. Соның өзінде Өзбекстан ірі импортер болып қалып отыр. Қазақстаннан күнбағыс күнжарасының экспорты 2012жылдың қыркүйек-қараша айларында 16,3 мың тонна құрап, өткен жылдың нәтижесін асырды. Көрсетілген көлемінің 59 пайызы Өзбекстанға кетті, 22 пайызы – БАЭ-на, 8 пайызы – Қырғызстанға, 7 пайызы – Тәжікстанға және 5 пайызы Иранға. Тұтас алғанда, Oil World талдаушылардың есебі бойынша 2012/13 жылдарының маусымына Қазақстаннан күнбағыс күнжарасының экспорты 70 мың тонна көлемінде болжам беріп отыр. Сөйтіп, маусымның аяғына дейін еліміз әлем нарығына күнбағыс күнжарасын 53,7 мың тоннадай қою мүмкін.

Соңғы жылдары өсімдік майлардың әлем нарығы биодизель сияқты балама энергетика саласының белсенді дамуына байланысты мұнайөнімдер нарығына қатты тәуелді болды.

Сөйтіп, Қазақстандық күнбағыс май нарығын қалыптастыратын негізгі факторлары тек ішкі ғана емес, сыртқы да болып табылады.

Жоғарыда жазғанның қорытындысын шығарғанда, кез келген қазіргі АПК кәсіпорыны, май саласындағы немесе құрама жем өнеркәсібі болса да, өз өндірісінің тұйық циклі болуы керек.

Оның негізгі міндеті қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін өндірістегі табиғи ресурстарды және қуатын ерекше рационалды пайдалануы болып табылады. Бүгін қоғамды өнімнің қажетті санын қамтамасыз етуге жеткілікті емес – ол өнім халықаралық сапасының стандарттарына жауап беру керек, оның маңызды компоненттері тұтынылатын заттардың және барлық өндірілгеннің эколгиялық жасаушысы болып табылады.

Осыған орай, құрама жемдік және май өңдейтін өндірісітерін салғаннан кейін, бүкіл өндірістің (қалау бойынша) дамуына тұтынушылық және бүкіл тұйық циклін алуға пайда болады. Келесі даму кезеңдері әр түрлі болмақ: не болмаса малшаруашылық немесе құс шаруашылық бағытымен жылжу, оған сәйкес сапалық жемдерді үнемі қамтамасыз етуге тұтынушылық пайда болады.